Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունները, հատկապես վերջին տարիներին, զգալիորեն վատացել են, իսկ մեկ այլ սուր խնդիր, որն առաջացել է այս քաղաքական լարվածությունների ֆոնին, հայ գերիների հարցն է։ Մասնավորապես, 2020թ. նոյեմբերին սկսված պատերազմից հետո հայ գերիների խնդիրը դարձել է միջազգային իրավունքի և մարդու իրավունքների պաշտպանության կարևորագույն հարցերից մեկը։
Ռուբեն Վարդանյանը, ով ավելի վաղ հայտնի էր իր ներդրումներով՝ ինչպես տնտեսության, այնպես էլ մշակույթի և հասարակական ոլորտներում, այնուհետև դարձավ մարդասիրական նախագծերի ակտիվ աջակից, հայտնվեց միջազգային ուշադրության կենտրոնում, երբ նրա անունը կապվեց ադրբեջանական գերության հետ։ Վարդանյանն, ով մասնակցել էր մի քանի սոցիալական և մշակութային նախաձեռնությունների՝ Հայաստանում ու Արցախում, եղավ ադրբեջանական իշխանությունների կողմից ձերբակալված հայ գործարարներից մեկը, ով նաև Արցախի նախկին պետնախարարն էր։
Նրա ձերբակալությունը տեղի ունեցավ 2023 թվականի վերջին, այն բանից հետո, երբ նա տեղափոխվել էր Արցախ՝ մի շարք մարդասիրական ծրագրեր իրականացնելու։ Վարդանյանի ձերբակալության հետևում քաղաքական գործոններ կային՝ կապված Արցախում տեղի ունեցող փոփոխությունների հետ, որոնք հզոր հարված էին հասցնում ինչպես նրա անձնական գործունեությանը, այնպես էլ նրա ղեկավարած բարեգործական կազմակերպություններին։
Միջազգային հանրությունը, ներառյալ Եվրոպայի խորհրդի և ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հանձնակատարները, հստակ դիրքորոշում հայտնեցին՝ պահանջելով ազատ արձակել Վարդանյանին և բոլոր հայ գերիներին։ Նրանք այս հարցը դիտարկեցին որպես մարդու իրավունքների խախտում և քաղաքական հարց, որը պետք է լուծվի միջազգային իրավունքի շրջանակներում։
Հայ գերիների խնդիրները կապված են միջազգային մարդասիրական իրավունքի և մարդու իրավունքների խնդիրների հետ։ Մինչդեռ Ադրբեջանի իշխանությունները պնդում են, որ նրանք գործում են միջազգային իրավունքի համաձայն, շատ իրավապաշտպաններ, այդ թվում՝ Human Rights Watch և Amnesty International կազմակերպությունները, պարզ նշում են, որ այն ամենը, ինչ տեղի է ունեցել, հակասում է Ժնևի կոնվենցիաներին։ Քաղաքական կամ անձնական նկատառումներով կատարված ձերբակալությունները, խոշտանգումները և կոշտ վերաբերմունքը հակասում են մարդու իրավունքների ամենաբարձր չափանիշներին։
CNN-ի հետ զրույցում Ռուբեն Վարդանյանի որդին՝ Դավիթ Վարդանյանը իրենց ընտանիքի մտահոգություններով է կիսվել․ «Նախկինում նա շաբաթական մեկ անգամ զանգահարում էր մորս, իսկ հացադուլ սկսելուց ի վեր կապ չէր հաստատել։ Երկու շաբաթվա լռությունից հետո օրերս կապ է հաստատել իր քրոջ հետ ու տեղեկացրել, որ գտնվում է մեկուսացման խցում, այսինքն՝ հացադուլից հետո նրա անազատության պայմաններն ավելի են խստացվել»։ Ի պատասխան CNN-ի հարցին, թե արդյոք Վարդանյանն ակնարկել է, որ հնարավոր է՝ կյանքին վտանգ է սպառնում, Դավիթ Վարդանյանը նշել է, որ չի բացառում։
Օրեր առաջ Անահիտ Մանասյանը հայտարարել էր, որ Հայաստանը դիմել է մի շարք միջազգային կազմակերպություններին՝ հարցի ընթացքն իմանալու համար։ Նա նշել էր, որ դեռևս Ադրբեջանի ՄԻՊ-ից արձագանք չի ստացել։
Այս ամենին զուգահեռ Հայաստանում ԱԳՆ շենքի դիմաց օրեր առաջ կազմակերպվել էր ցույց՝ ի պաշտպանություն Ռուբեն Վարդանյանի և մնացյալ հայ գերիների։
Նշենք, որ փետրվարի 19-ին Ռուբեն Վարդանյանը իր ընտանիքի հետ հեռախոսազանգի ժամանակ հայտնել է, որ հացադուլ է հայտարարում՝ ի նշան Բաքվում իրականացվող կեղծ դատավարության։ Նա դիմել էր աշխարհի առաջնորդներին, միջազգային կազմակերպություններին, իրավապաշտպաններին և լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներին․ «Այս գործընթացը ձեր ուշադրությունն է պահանջում: Արդարադատության իմիտացիան ապօրինությունն ու անարդարությունն արդարացնելն է: Նման խախտումներն անարձագանք թողնելը ճանապարհ է հարթելու ապագա ողբերգությունների համար՝ թշնամանքի ու ատելության նոր ալիք հրահրելով: Միայն ճշմարտության, օրենքի ու հումանիզմի միջոցով է հնարավոր տարածաշրջանում արդարություն ու խաղաղություն ապահովել»,- ասել էր նա։
Հիշեցնենք, որ Ռուբեն Վարդանյանի գործը անջատվել է Արցախի՝ Բաքվում ապօրինի պահվող ռազմա-քաղաքական մյուս ղեկավարների գործից և քննվում է առանձին վարույթով։ Նրան առաջադրված է 42 մեղադրանք, որոնցից մի քանիսով նախատեսվում է մինչև ցմահ ազատազրկում։ Ռուբեն Վարդանյանը իր գործով առաջին նիստից առաջ՝ հունվարի 16-ին, ընտանիքի հետ հեռախոսազանգի միջոցով ուղերձ էր փոխանցել, որում նշել էր, որ մինչև հիմա իրեն հնարավորություն չի տրվել ծանոթանալու պաշտոնական մեղադրական եզրակացությանը։ Ընդամենը թույլ են տվել թերթել 422 հատորանոց քրեական գործը ադրբեջաներենով, որին ինքը չի տիրապետում, և դրա համար հատկացվել է բավականին կարճ ժամանակահատված։ Նա նաև նշել էր, որ ճնշում է գործադրվել իր, իր փաստաբանի և թարգմանչի վրա, որպեսզի ստիպեն ստորագրել փաստաթղթեր հետին թվով, այդ թվում՝ չկայացած հարցաքննությունների կեղծ արձանագրություններ։ Վարդանյանը պահանջում է բաց, հրապարակային դատաքննություն։