Ստեփանյան Զավեն, Սաֆարյան Արա, Վարդանյան Կարեն…
Նրանք Իլյայի մանկության ընկերներն էին մանկապարտեզից: Քաղաքում բոլորը գիտեին նրանց: Քաղաքում բոլորն էին սիրում նրանց: Միաժամանակ էլ բանակ զորակոչվեցին: Չորս ընկեր` մեկ ճակատագիր…
44-օրյա պատերազմ:
Չորսն էլ ընկան մարտի դաշտում…
Զավենը` Մատաղիսում, Արան` Շուշիում, Կարենը՝ Խոջալուում, իսկ Իլյայի վերջին կռիվը Հադրութում էր…
Նրանցից և ոչ մեկը դեռ չէր բոլորել 20 տարին, երբ զոհվեց հայրենիքի ազատության համար: Նրանցից և ոչ մեկը չէր հասցրել սիրել, չէր հասցրել ապրել...
Ամենաօրինակելի, ամենանվիրական, ամենաանկեղծ ընկերությունն էր՝ մանկությունից պատանեկություն, պատանեկությունից բանակ, բանակից դեպի անվերջություն...
Միշտ միասին էին: Միշտ միասին են:
Աբովյանում բոլորը գիտեին նրանց` որպես հավասարակշռված, լուրջ, համեստ, մի քիչ հպարտ, բայց միևնույն ժամանակ պայծառադեմ ու աշխույժ մի քառյակ: Ամեն տեղ բոլորի սրտերն իրենցով էին անում, բոլորի հայացքների տերը դառնում ու մշտապես մնում ամենասիրելին: Չորսն էլ այնքա՜ն գեղեցիկ էին` չնայել չէր լինում: Նրանցից մեկը` Իլյան, ով հայտնի է «Գրադի» Իլյա մականվամբ, ամենաբարձրահասակն էր ու հաղթանդամը: Նրա հասակը 2 մետրի էր հասնում. ամեն շեմ չէր, որ առանց գլուխը խոնարհելու կարող էր անցնել: Սա էլ միշտ տարբերվելու ու աչքի ընկնելու իր անհաշվելի պատճառներից մեկն էր: Նա բոլորի մեջ միշտ «ամենավերևում» էր: Ոչինչ չի փոխվել...
Ստեփանյան Զավենի մայրը ցավով հիշում է.
-Զավենին չէինք ասել ընկերների մահվան լուրը, ոչինչ չգիտեր։ Իլյայի հուղարկավորության արարողությունից հետո Զավենը զանգեց։ Գոռում էր, լալիս էր. «Իմ ախպերը չկա, իմ Իլյան էլ չկա, մամ»։
Չորսի կերպարը Իլյան լավագույնս կարող է մարմնավորել։ Հենց նրա մասին էլ կպատմեմ...
-Մամ ջա՜ն, դուրս եմ գալիս տղերքի հետ, բայց ուշ չեմ գա...
Ու մինչև տիկին Ալլան` Իլյայի մայրը, կհասցներ երկու բառ ասել` հետ համոզելու նպատակով, Իլյան, չնայած հաղթանդամ մարմնին ու հասակին, արագ վազում էր դեպի մայրը, գրկում ու դեմքը սեղմում կրծքին` չթողնելով ոչինչ ասել.
-Հա, հա, մե՜րս, շուտ եմ գալու:
«Մամաս, մե՜րս, մամ ջա՜ն»... ամեն հնարավոր փաղաքշական դիմելաձև, միայն ո´չ չոր «մամա»: Իլյայի սերը մոր հանդեպ անսահման էր. բոլորը դա գիտեին։
Ես` հեղինակս, Իլյային շատ փոքրուց եմ ճանաչում: Նա, իր կրտսեր քույր Վիկան, ում հետ հաճախ էի խաղում, ավագ եղբայր Արթուրն ու տիկին Ալլան մեր հարևաններն էին: Վերջինս մայրիկիս մտերիմ ընկերուհին է: Տիկին Ալլան միշտ այն ժամանակ էր գալիս մեր տուն` մայրիկիս հետ սուրճ խմելու, երբ Իլյայի տնից դուրս գալու ժամերն էր լինում.
-Մամ ջա՞ն,- գրեթե ամեն օր նույն ժամին լսվում էր Իլյայի ձայնը մեր տան դռան հակառակ կողմից,- բանալին եմ բերել, ես արդեն գնում եմ:
-Իլյա ջա՜ն, դու՞ ես, նե´րս արի,- Իլյայի ձայնը լսելուց անմիջապես հետո խոհանոցից արագ դուրս էր վազում տատս, որ հասցնի հիանալ իր սիրելի կրտսեր հարևանով: - Դե´, արի´, կարկանդակ վերցրու` ճանապարհին կուտես: Կոմպոտ լցնե՞մ: Ախր զինվորական ես, դու պիտի լավ սնվես: Էս կոնֆետներն էլ գրպաններդ լցրու, ընկերներիդ էլ կհյուրասիրես:
-Էմմա տատի ջա՜ն, էս ի՞նչ ես դու անում: Ախր տեղից էլ շատ «խոշոր» եմ, շատ էլ կերակրում ես` դռնից չկարողանա՞մ ներս մտնել,- կեսկատակ-կեսլուրջ «դժգոհում» էր Իլյան` ամեն անգամ մեր տանը տատիս «հոգեբանական ճնշումներին» ենթարկվելիս:
-Դե լա՜վ, դռան մոտ կանգնիր` տեսնեմ` էլի՞ ես բոյովացել...
Իլյայի մասին խոսելիս տիկին Ալլան գրեթե միշտ զսպում է իրեն` փորձելով լաց չլինել` կարծես Իլայի մասին հիշողությունները պատշաճ կերպով ներկայացնելու և դրանք հանկարծ չվնասելու նպատակով։
Նա միշտ կրծքին կախազարդ է կրում` վրան գրված «Իլյա»։
Տիկին Ալլայի տունն արևկող չէ, բայց հյուրասենյակում` Իլյայի հուշանկյան վրա, պարբերաբար արևի շողերից առաջացած շարմանդաղը նստվածք է դնում։ Արևի պես էր Իլյան։ Նրա հուշանկյունը շատ հաճախ է ականատես լինում իր շուրջ հավաքվող ընկերների, հարազատների ու անգամ անծանոթների տխուր ժպիտներին` ափսոսանքով, հպարտությամբ, անսահման սիրով…
Տիկին Ալլան պատմում է, որ Իլյան շատ խաղաղասեր ու համեստ երեխա է եղել: Չէր սիրում կռիվներ ու անհաշտություններ, միշտ փորձում էր կանխել դրանք։ …Ու ինչպե՞ս է համատեղել «Գրադն» ու խաղաղասիրությունը: Ինչպե՞ս է այդքան հմտորեն իր բարի ու փայլուն աչքերում թաքցրել հոգու անսահման ուժը, կամքն ու քաջությունը` հաղթելու ամեն գնով:
Զինվորական դառնալու, առավել ևս՝ «Փոքր Մհեր» վարժարանում սովորելու Իլյայի ցանկությունը բոլորի համար էր անակնկալ: Տիկին Ալլան փորձել էր հետ համոզել, բայց ապարդյուն. մինչև վերջ պնդել էր: Իլյան վարժարանում և առհասարակ կյանքում սիրում էր դժվարությունների հետ «ընկերություն անել». միշտ անտրտունջ հաղթահարում էր ու երբեք չէր դժգոհում:
«Որոշել եմ` ռազմական համալսարան չեմ գնալու, բանակում պիտի ծառայեմ, իսկ հետոն կտեսնենք»,- ևս մեկ անգամ բոլորին անակնկալի բերելով` մի օր հայտարարեց Իլյան` «Փոքր Մհեր» ու «Մոնթե Մելքոնյան» վարժարանները գովասանագրերով ու մեդալով ավարտած Իլյան: Հետ համոզել չէր լինի, պիտի աներ:
Դարձավ ժամկետային զինծառայող. ուզում էր զինվորի կյանքին լավ ծանոթ լինել` բոլոր մանրամասնություններով, հոգսերով, դժվարություններով ու հետաքրքրություններով, որպեսզի հետագայում զինվորին հասկանալ կարողանար:
Իլյան բանակում ավագ սերժանտի կոչում ստացավ. «Գրադի» հաշվարկի հրամանատար էր: Զոհվելուց օրեր առաջ լեյտենանտի կոչում էին տալու:
Բանակի, «Գրադի», ռազմի դաշտի ու խրամատի Իլյայի մասին ռազմական ընկերները անհաշվելի հուշեր ունեն պահած։
«Երբ ռմբակոծության ժամանակ զինվորները մտնում էին խրամատ, Իլյան` իր ահռելի հասակով, բազկատարած արծվի նման փակում էր խրամատի մուտքը: Երբ ասում էի՝ ուրիշներին պաշտպանում ես, իսկ քո կյանքը չես խնայում, հիշի՛ր, տանը քեզ նույնպես սպասող կա, Իլյան ժպտում էր ՝ ինձ գնդակ չի դիպչի»,- հիշում է Իլյայի հետ ծառայած ընկերերից մեկը։
Նույն կերպ էլ մորն էր սփոփում ամեն անգամ տերունական աղոթքը կիսատ թողող հեռախոսազանգով.
-Մե՜րս, չվախենաս, ինձ գնդակ չի դիպչի:
Վերջին օրերին, սակայն, մորը ստել չկարողանալով, ասում էր.
-Պատերազմն առանց զոհերի չի լինում: Պետք է ամեն ինչի պատրաստ լինել:
Տարիքով ավելի մեծ զինվորները՝ մոբի տղաները, Իլյային փաղաքշաբար կոչում էին Իլյուշա՝ մեր Իլյուշան:
«Իլյուշան կերպարանափոխվում էր «Գրադի» կողքին, ուրիշ մարդ էր դառնում: Նա կռվում էր ինքնամոռաց, անձնազոհ, անվախ: Նրա շուրթերին մարտադաշտում այս բառերն էին՝ խփե՛նք, հարվածե՛նք, խոցե՛նք, կրակե՛նք: Ինքը հաշվարկում էր, ինքն էլ կրակում:
Իր հսկա չափսերով, իր անվախ հոգով այնքա՜ն էր սազում «Գրադին»…»։
«Խփենք, հարվածենք, խոցենք, կրակենք...»:
Մարտի դաշտում հենց այս բառերն էին «գոռում» նրա աչքերը:
44-օրյայի թեժ ու ծանր շրջանում միակ հույս ու լույս տվող, միակ ուժ տվող ու ապրեցնող բանը լրահոսն էր: Մայրե՜րը... մայրերն ամենաառաջինն էին սպասում օրվա նորություններին, լրաբերին ու... անիծված ցուցակին: Տիկին Ալլան այդ հազարավոր մայրերից մեկն էր, ով ամեն լրաբերի հետ, արյունը ջուր դարձած, բայց լիահույս սպասում էր` «Միայն թե Իլյայիս անունը չտեսնեմ»: Ու երբ հանկարծ ցուցակում հայացքով «Ի» սկզբնատառ էր որսում` մեծագույն տագնապով կարդում էր անունը` հազիվ մի ամբողջական բառ հավաքելով` «Փառք Աստծո...»: Ու հաջորդ վարկյանին մեղավոր զգում... Չէ՞ որ նա էլ մեկ ուրիշի «Իլյուշան» էր... Չէ՞ որ այդտեղ բոլորն են իրենը, մերը, բոլորինս...
Լրահոսի հերթական թողարկումներից մեկն էր: Բոլորը գամված հեռուստացույցի առաջ դիտում էին օրվա հատուկ ռեպորտաժը` ռազմադաշտից: Փոշի, աղմուկ, կրակոցներ… Իլյա՞.
-Տրամադրությունը բարձր է, մարտական, անձնակազմը գործում է ոգևորված, ակտիվ: Առաջադրանք ստանալուց րոպեներ անց հասնում ենք մեր նպատակին:
-Իլյա՜: - Բոլորը վեր թռան:
-Մեր Իլյան է, մեր Իլյուշան... Սիրու՜ն Իլյա: Անգամ այս պայմաններում չես կորցրել հմայքդ ու հպարտ կեցվածքդ:
Բոլորը հուզված էին, երջանի՜կ: Ամբողջ Հանրապետությունն այդ օրը Իլյուշային էր լսում, դիտում, նրա մեջ հույս փնտրում ու հավատ գտնում: Բայց չէ՜: Այդ տեսանյութում «Գրադի» Իլյան էր, ո´չ Իլյուշան: Նա «Գրադի» ֆոնին` ամբողջովին զինավառ, իր հզոր կեցվածքով, ռումբերի ոռնոցի տակ հանգիստ խոսում էր` սրտի խորքում վստահ լինելով, որ իր «մամ ջա՜նը» հիմա տեսնում ու հպարտանում է: Եվ հենց այդպես էլ եղավ:
Օրեր անցան: Հույսը մեծ էր, հավատը` անսահման: Իլյան գալու է` բոլորն էին վստահ:
Ժամ առ ժամ պատերազմի ավարտը միաժամանակ և´ մոտ, և´ չափազանց հեռու էր թվում:
Ցուցակները շատանում էին ու գնալով էլ ավելի ահռելի թիվ կազմում: Դրանք գնալով ավելի մեծ վախով էինք բացում. ախր անխնա էին..
Ես տանն էի, մայրս` աշխատանքի: Լրահոսն էի նայում տատիկիս հետ: Դժվարությամբ էի հասկանում մեկնաբանի հաղորդածը. արանքում տատիկիս՝ իբրև աննկատ, աղոթքաշատ շշուկները չէին թողնում կենտրոնանալ:
Տան դուռը բացվեց: Ո՞վ էր, ոչ ոքի չէինք սպասում: Մայրս էր: Երջանիկ շտապեցի մոտը` նորություն իմանալու, միևնույն ժամանակ ինքս ինձ հարցնելով` ինչպե՞ս է այսքան շուտ եկել, ախր ժամը երկուսն է:
Երբ մոտեցա նրան, անսպասելի հենարան դարձա նրա մարմնի համար: Հազիվ դռան բռնակից կիսակախված մորս, չկարողանալով ձեռքերիս մեջ պահել, գետնին նստեցրի, ես էլ նստեցի կողքին ու, ոչինչ չենթադրելով ու չհասկանալով, նրան հավասար սկսեցի լաց լինել:
Ու այդ րոպեին ես լսեցի երբևէ լսածս ամենահոգեցունց բառերը...
-Իլյան...էլ չկա:
Կուզեի գրել, որ լռություն տիրեց, բայց ոչ: Հարցերը խեղդում էին՝ «Ո՞ր Իլյան»: Չնայած նրա անունը հազվադեպ հանդիպող անուններից էր և մեր շրջապատում նման անունով երկրորդը չկար, ես հարկ համարեցի ճշտել` ու՞մ մասին է խոսքը, որովհետև մորս խոսքերը մեր Իլյուշային վերագրել չստացվեց: Հարցեր, հարցեր, հարցեր... «Ո՞վ է ասել, հաստա՞տ է, շփոթու՞մ ես միգուցե»...
Հարցերս օդում մնացին: Իլյան զոհվել էր։ 2020, հոկտեմբերի 17։
Ու չկար ավելի մեծ արհավիրք... Քանի՜-քանի՜ «Գրադի» Իլյաներ ընկան մարտի դաշտում, քանիսի սիրտը վերջին անգամ զարկեց կեղտ ու փոշու մեջ պառկած` հողը տաքացնելով, քանիսի վերջին խոսքերը եղան «Խփենք, հարվածենք, խոցենք, կրակենք...»: Ու քանի՜սը կլինեին հիմա իրենց անկատար մնացած երազանքներն իրագործելու ճանապարհին:
…Ստեփանյան Զավենը, Սաֆարյան Արան, Վարդանյան Կարենն ու Նահապետյան Իլյան ընկերություն էին անում դեռ մանկապարտեզից:
Նրանց պատմությունը հիմա ինչ-որ տեղ ու ինչ-որ կերպ դեռ շարունակվում է:
Միշտ միասին էին... Միշտ միասին են: