Պատերազմից հետո սփյուռքի խնդիրները շարունակում են մնալ արդի, որոնցից կարևորը լեզվի պահպանման խնդիրն է, ինչի մասին զրուցել ենք պատմագետ, միջազգայնագետ, արևմտահայերենի խմբագիր Ավետիս Ափոշյանի հետ։
-Պարո՛ն Ափոշյան, սփյուռքի մասին խոսելիս, նախ հասկանանք` ի՞նչ է իրենից ներկայացնում վերջինս և ի՞նչ կառուցվածք ունի։
-Խոսելով սփյուռքի մասին՝ նախ պետք է նշել, որ այն բազմաշերտ է, համայնքները տարբեր են, բայց հիմնականում կարելի է առանձնացնել երկու ճյուղ` դասական սփյուռք և նոր սփյուռք։ Դասական սփյուռքը հայոց ցեղասպանությունից հետո պատմական Հայաստանից արտագաղթած հայերի ամբողջությունն են, իսկ նոր սփյուռքը Հայաստանից արտագաղթած հայերի ձեւավորած համայնքները։
-Դասական սփյուռքը հատկապես կենտրոնացած է սփյուռքի ինքնության պահպանության գործում։ Վերջինս ի՞նչ է ներառում իր մեջ, և գործընթացը որքանո՞վ է հաջողության հասնում։
-Դասական սփյուռքը իր գոյությունը առաջին հերթին պահպանում է լեզվով։ Այսպես, եթե սփյուռքում արևմտահայերեն են խոսում, ուրեմն, պարզ է, որ հայ են։ Տեղ ունի նաեւ կրոնը, հայ եկեղեցու պատկանելությունը։ Երրորդը՝ հայոց ցեղասպանության հիշատակը վառ պահելն է, որ սփյուռքի ինքնության անբաժան մաս է կազմում։ Ցեղասպանությունն է միշտ հիշեցնում, թե հայը ինչու է սփյուռքում։ Եվ չորրորդը՝ Հայաստանն է` որպես գաղափար, որպես վեհ իդեալ։
-Արևմտահայերենը որքանո՞վ է կարևորված սփյուքում։ Արդյո՞ք մարդիկ հետամուտ են լինում լեզվի պահպանության և սերունդների փոխանցման գործին։
-Ինչպես նշեցի, արևմտահայերենով խոսելը սփյուռքում առաջին գրավականն է, որ մարդն իրեն հայ է համարում։ Այսպիսով, հայ մարդը,խոսելով իր լեզվով և իմանալով իր պատմությունը, պահպանում է ազգությունը և զերծ մնում ձուլումից։ Ցեղասպանությունից հարյուր տարի անց դեռևս մեզ հաջողվել է պահել արևմտահայերենը, որը իսկապես հաղթանակ է` հաշվի առնելով այն, որ մեզ փորձել են բնաջնջել։ Սակայն հստակ չեմ կարող ասել, թե լեզուն դեռ որքան կշարունակի իր ճանապարհը, և արդյոք այն հետագայում սերնդեսերունդ փոխանցելու խնդիրներ չեն առաջանա` հատկապես անգլիախոս աշխարհում և արևմուտքում, որտեղ արդեն արևմտահայերենը որպես օտար լեզու են սովորում։
Եվ սա հաշվի առնելով՝ սփյուռքը ստեղծել է իր ավանդական դպրոցներն ու վարժարանները, որոնք հիմնականում լինում են կամ հայկական միություններին, կազմակերպություններին կամ էլ հայ եկեղեցիներին կից, որոնք էլ զբաղվում են արևմտահայերենի ուսուցմամբ։
-Չնայած սփյուռքի համայնքներ կան յուրաքանչյուր երկրում, սակայն որոշները, այնուամենայնիվ, պասիվ են և սակավաթիվ։ Այս դեպքում լեզվի վերացման վտանգ չկա՞, և արդյո՞ք վտանգը չափելի է։
-Գատնիք չէ, որ տարեցտարի պակասում է արևմտահայերենով խոսող մարդկանց թիվը աշխարհում և դա է պատճառը, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հայտարարել է արևմտահայերենը որպես վտանգված, վերացման եզրին գտնվող լեզուներից մեկը։ Սա դարձավ հիմք, որպեսզի մասնագետներն ավելի ակտիվանան լեզվի պահպանման հարցերով և սկսեն Հայաստանում իրականացնել աշխատանքներ այդ ուղղությամբ։ Դրան հետևեց այն, որ ունեցանք Հանրային ռադիոյում արևմտահայերեն լուրեր, ինչպես նաև տարբեր այլ հարթակներում սկսվեց փոքր քայլերով լեզվի տարածումը, ստեղծվեցին կայքեր, ինչպիսին է «Հայերն այսօր»-ը, որտեղ նյութերի մի ստվար հատված արևմտահայերենով է մատուցվում։ Դրա գլխավոր նպատակը կապ ստեղծելն էր սփյուռքի և Հայաստանի միջև, ինչպես նաև պահպանել և աշխուժացնել վերջինիս լրատվության շնորհիվ։
-Հայաստանում և սփյուռքում ինչպիսի՞ միջոցառումներ են իրականացվում ի պահպանություն արևմտահայերենի։
-Ավելի շատ կոնֆերանսի տեսքով միջոցառումներ են տեղի ունեցել նախկինում, որոնցից մեկը ես էի նախաձեռնել 2016-ին` կազմակերպելով կոնֆերանս «Արևմտահայերենը Հայաստանում. մարտահրավերներ, հեռանկարներ» թեմայով։ Ներկայումս լեզվի հետ կապված դարձյալ կան նոր ծրագրեր։ Մարտի 31-ին Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարանում արևմտահայերենի բաց դաս է տեղի ունենալու։ Ըստ պահանջի, դասընթացները կարող են լինել պարբերական։
Դրանից զատ, ես և թատերական արվեստի իմ ընկերները նախաձեռնել ենք Գրիգոր Զոհրապի 160-ամյակի առիթով նորավեպերից մեկը` Փոստալը, վերածել արևմտահայերեն թատերգության։
-Եվ վերջում, կա՞ն հովանավոր անձինք կամ կազմակերպություններ, ովքեր բոլոր միջոցներով օժանդակում են լեզվի պահպանմանն ու տարածմանը։
-Աշխարհում ամենահայտնի ու ամենախոշոր կազմակերպությունը, որ արևմտահայերենի համար ֆինանս է տրամադրում, դա Լիսաբոնում գտնվող «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնարկությունն է։ Հիմնարկությունը հովանավորում է նաև Վիքիպեդիայում արևմտահայերենի առանձին հարթակը, որպեսզի բոլոր ասպարեզներում ստեղծվեն հոդվածներ, և լեզուն կենսունակ մնա։
Լուսինե Գրիգորյան
2-րդ կուրս
