Հայաստանում վերջին տասնամյակներին գրանցված արտակարգ իրավիճակները՝ 1988թ. երկրաշարժը, Արցախյան, քառօրյա և 44-օրյա պատերազմները, հանրային առողջությանը սպառնացող վտանգների ու սպառնալիքների, հրդեհների, պայթյունների լուսաբանման փորձը առաջին պլան մղեցին այն կանոնների ու սկզբունքների կարևորությունը, որոնց պետք է հետևեն լրագրողները իրենց առաքելությունը կատարելիս։ 2022 թվականի օգոստոսի 14-ին Սուրմալու առևտրի կենտրոնում հերթական արտակարգ իրավիճակն է ստեղծվում, որտեղ լրագրողների պատրաստվածության, նոր փորձառության, խնդիրների, ոլորտի բացերի և այլնի մասին պատմում է Հանրային Հեռուստաընկերության լրագրող Իրինա Մկրտչյանը։
-Մինչ Սուրմալուի պայթյունն այլ արտակարգ իրավիճակ լուսաբանե՞լ էիք։
-Սուրմալուի պայթյունն առաջին արտակարգ իրավիճակը չէր, ճիշտ է, ավելի փոքր մասշտաբի, բայց, օրինակ, «Զոդի» կամրջի դժբախտ պատահարը ևս լուսաբանել եմ։ 2019 թվականին Դալմայում արտակարգ իրավիճակ էր ստեղծվել, ճաք էր առաջացել, և բոլորին տարհանել էին, այդ օրը մինչև կեսգիշեր դեպքի վայրում էինք ու լուսաբանում էինք։
-Ինչու՞ որոշվեց հենց Ձեզ ուղարկել դեպքի վայր։
-Դա ոչ աշխատանքային օր էր, Գյումրիում էի, հետ էի դառնում։ Մտա տուն, ինձ ասացին՝ կարո՞ղ ես Նորայրին փոխարինել, բնականաբար գնացի։ Հաջորդ օրվանից ես և Նորայրը հերթափոխով իրար հետ աշխատում էինք։
-Ուզու՞մ էիք գնալ, չառարկեցի՞ք։
-Գնալ շատ էի ուզում, որովհետև եթե դու գործն անում ես ոչ թե արած լինելու ու ամսվա վերջում աշխատավարձ ստանալու համար, այլ իրոք դրա մեջ ես, դա քոնն է, ցանկացած լրագրող կուզի լինել իրադարձությունների կենտրոնում։ Օրինակ մեր գործընկերը արձակուրդի մեջ էր, բայց անընդհատ գալիս դեպքի վայրում կանգնում էր, որովհետև իրեն լրագրող զգացող մարդը չի կարող իր շուրջը կատարվող ու այդ պահին ամենակարևոր իրադարձությունը համարվող դեպքին վերաբերվել զուտ հեռավար կարդալու տարբերակով։ Ես վստահ եմ, որ ես չլինեի էլ, կամ հարցնեին՝ ով կգնա, ես կասեի՝ ես գնամ, և եթե որպես լրագրող էլ չգնայի, ընթացքում պարբերաբար կգնայի՝ տեղանքում լինելու, որովհետև այդ պահին թիվ մեկ ինֆորմացիան ու իրադարձությունն այդտեղ էր։
-Պաշտպանական միջոցներ կայի՞ն Ձեզ մոտ, ասվե՞լ էր վերցնել։
-Առաջին օրը չկար ինձ մոտ, Կարմիր խաչից դիմակ տվեցին։ Առաջին օրն էր դիմակի անհրաժեշտությունը, որովհետև ծուխը շատ էր և խանգարում էր։ Այլ պաշտպանական միջոցների կարիք չկար, որովհետև շատ ավելի մոտենալ դեպքի վայրին չէին էլ թողնում. փլուզման վտանգ կար, չնայած հենց առաջին օրը հսկողությունն ավելի թույլ էր, և մենք ավելի մոտ էինք գնացել՝ ի տարբերություն հաջորդ օրերի, իսկ խմբագրակազմի կողմից հոգատարությունը կար, ընթացքում զանգում էին, հարցնում՝ գլխացավեր կան, զգույշ չծխահարվես, անհանգստությունը կար։ Դա սխալ է, բայց այդ պահին ամենաքիչն ես մտածում պաշտպանական միջոցներ ունենալու մասին, մտածում ես րոպե շուտ հասնելու, տեղում լինելու, մի բան իմանալու մասին։
-Վերապատրաստում անցե՞լ էիք երբևէ, ծանո՞թ էիք արտակարգ իրավիճակների լուսաբանման կանոններին։
-Հատուկ վերապատրաստում չեմ անցել, բայց տարբեր սեմինարների, դասընթացների եղել եմ։ Ընդհանրապես լավագույն վերապատրաստումը տարիների փորձն է, երբ դու տարբեր իրավիճակներում ես հայտնվում ու պիտի շատ արագ կողմնորոշվես ՝ ինչ անել, ինչպես անել, այն էլ մեր դեպքում, երբ գնում ես սահմանամերձ հատվածներ նկարահանումների, պատերազմ ես լուսաբանում։ Այս իրավիճակներում փորձն ու արագ կողմնորոշվելու ունակությունն են օգնում լրագրողներին։ Ինչ խոսք, վերապատրաստվել, հատուկ դասընթացներ անցնելը շատ կարևոր է, բայց այդ բացը կա ժուռնալիստիկայում, հատկապես գործող լրագրողների դեպքում, որովհետև եթե անգամ կազմակերպվում են նման դասընթացներ, ապա դու, եթե աշխատող լրագրող ես, ֆիզիկապես չես հասցնում մասնակցել։
-Հե՞շտ էր աշխատելն այնտեղ, ի՞նչ խնդիրների էիք բախվում։
-Հեշտ չէ, հատկապես, երբ իրավիճակն իրոք արտակարգ է, և մարդկային կյանքերի մասին է խոսքը: Ասված ամեն մի բառ կարող է ցնցում առաջացնել, իսկ գործն ավելի է բարդանում, երբ դու ուղիղ եթերում ես: ԱԻՆ-ը բավական լավ աշխատեց ԶԼՄ-ների հետ այդ օրերին, բայց լարված պահեր շատ էին լինում։ Երբ շտապ օգնության մեքենան շարժվում է, Կարմիր խաչի անձնակազմը սկսում է վազել, գնում, գալիս են ու ոչ մի տեղեկություն չեն հայտնում, դու ուղիղ եթերում ես ու քո առջև խնդիր կա դրված, ինչ անել։ Եթե չասես, որ այս պահին իրարանցում է, լուրեր կան, որ ողջ մարդ կա փլատակների տակ և այլն, էլ ի՞նչ իմաստ ունի քո՝ այդ պահին ուղիղ եթերում աշխատելը և դեպքի վայրից թարմ տեղեկություններ հաղորդելը, բայց քո տեղեկությունը ճշտված չէ, եթե ասես՝ հավանական է, որ ողջ մարդ կա փլատակների տակ, դա հույս է, և էմոցիոնալ առումով դու կարող ես հարված հասցնել։ Նման բարդ իրավիճակներում պետք է շատ զգույշ ընտրել բառերը, ասել՝ դեռ չճշտված տեղեկություններով, ԱԻՆ-ը դեռ չի հաստատել, փորձում ենք ճշտել և այլն։ Ո՛չ ուղիղ եթերում երկար աշխատանքը, ո՛չ շոգն ու ծարավը, որովհետև շատ բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում էինք աշխատում ամբողջ ցերեկ, ամենաբարդ իրավիճակը հենց դա է, իսկ նմանատիպ իրավիճակ մի քանի անգամ եղավ, հատկապես առաջին երկու-երեք օրերին, երբ հավանականություն կար, որ փլատակների տակ մարդիկ կարող է ողջ լինեին։
-Փորձե՞լ եք հետո հոգեբանական աջակցություն ստանալ։
-Չէ, որևէ աջակցության չեմ դիմել։ Իրականում բարդ է շատ, հաջորդ օրերին անընդհատ ինչ-որ դրվագներ են, պատկերներ են, բայց երբ երկար տարիներ ես ոլորտում, կոփվում ես, ինչ-որ հարցով ավելի հեշտ հաղթահարելի են դառնում այդ իրավիճակները։ Երբ այդ պահին դեպքի վայրում որևէ բան անելիս ես լինում, դրանով դու ինքդ քեզ աջակցում ես, որ տվյալ ծանր իրավիճակում դու էլ գոնե քո գործն ես արել, չես եղել էկրանից այս կողմ տեղեկությունը կարդացողի դերում։ Միջազգային պրակտիկայում շատ ընդունված է հոգեբանական աջակցությունը, հատկապես լրագրողներին, որովհետև ամենավտանգավոր աշխատանքներից մեկն է համարվում լրագրությունը, բայց մեզ մոտ այդ բացն էլ կա, որի մասին չեն էլ մտածում։ Այս դեպքում եթե մենք գործ ունեինք մի շենքի փլուզման հետ, ապա նույն Սպիտակի երկրաշարժը, պատերազմները, սեպտեմբերյան հարձակումները և այլն, շատ ավելի ծանր ու բարդ էին ոչ միայն լրագրողների համար այն առումով, որ ինչեր են տեսել, ինչպիսի պատկերներ են իրենց աչքերի առջև գալիս, այլև ինչ վտանգներ են զգացել, երբ իրենց հենց կողքին ական է պայթել կամ իրենց մեքենայի վրա է ականը ընկել ու կարողացել են դուրս պրծնել, այս դեպքում էլ ավելի մեծ է աջակցություն ստանալու անհրաժեշտությունը։ Անգամ նման իրավիճակներում մեզ մոտ ընդունված պրակտիկա չկա՝ դիմել կամ լրատվամիջոցը աջակցություն ստանալու հնարավորություն նախաձեռնի, դա էլ է ոլորտի բացերից։
–Արտակարգ իրավիճակների ժամանակ միջազգային հումանիտար իրավունքով լրագրողների համար պաշտպանություն է նախատեսված, որը, սակայն, չի գործում, երբ լրագրողը մասնակցում է գործողություններին (օգնություն տուժածներին, զենքի կրում և այլն), այդ դեպքում նա կամավոր է համարվում։ Դուք ինչպե՞ս կվարվեիք, կօգնեի՞ք տուժածին, թե՞ կշարունակեիք լրագրողի Ձեր պարտականությունը։
-Նման դեպք չի եղել, դրա համար հստակ ասել չեմ կարող, բայց, կարծում եմ՝ հեռուստադիտողին կասեի՝ ինչ է տեղի ունենում ու կանցնեի օգնություն ցույց տալու, գուցե օպերատորը դա հենց ուղիղ եթերում էլ շարունակեր ցույց տալ։
–Լրատվամիջոցների նկատմամբ խտրականություն նկատե՞լ եք։
-Կա նման բան, բայց Սուրմալուի դեպքում նման բան չեմ նկատել, պարզապես այստեղ ուրիշ հարց կա. դիտարկենք դեպքի վայրում աշխատում է տասը լրագրող, և նրանք պարզապես սպասում են ու ինչ կատարվում է, դրա մասին են լուսաբանում, իսկ դու, որպեսզի ամեն անգամ լուրերի թողարկման միացումները տարբեր լինեն, փորձում ես հարցազրույցներ կազմակերպել ու քո եթերի ժամին կոնկրետ պայմանավորվում ես, որ փոխնախարարը մոտենա և վերջին ժամի դրությամբ թարմ տեղեկությունները հայտնի։ Փոխնախարարը մոտենում է հինգ պակաս, մյուս լրագրողները ուզում են հենց այդ պահին հարցազրույց վերցնել։ Իրավիճակը բավական տհաճ է ստացվում, որովհետև պարզ է՝ փոխնախարարն ասում է, որ կոնկրետ այս լրագրողի հետ, կոնկրետ այս ժամին պայմանավորվածություն ունի, և իրենք պետք է սպասեն։ Այստեղ նաև ներքին էթիկայի բացի խնդիր կա, որովհետև նրանք պարզապես չեն էլ մտածել հարցազրույց ունենալու մասին, և եկել է, ձեռքի հետ մենք էլ հարցազրույց ունենանք, այս տարբերակով են աշխատում։ Պարզ է, որ դու, հարգելով քո աշխատանքը, չպիտի դա թույլ տաս, և նման իրավիճակներ եղել են, երբ լրագրողները 5-10 րոպե սպասել են, նոր սկսվել է հարցազրույցը, որովհետև կոնկրետ ես էի եղել պայմանավորվողը տվյալ փոխնախարարի հետ։
Քնարիկ Վարդանյան
4-րդ կուրս
