Հայաստանում վերջին տասնամյակներին գրանցված արտակարգ իրավիճակները՝ 1988թ. երկրաշարժը, Արցախյան, քառօրյա և 44-օրյա պատերազմները, հանրային առողջությանը սպառնացող վտանգների ու սպառնալիքների, հրդեհների, պայթյունների լուսաբանման փորձը առաջին պլան մղեցին այն կանոնների ու սկզբունքների կարևորությունը, որոնց պետք է հետևեն լրագրողները իրենց առաքելությունը կատարելիս։ 2022 թվականի օգոստոսի 14-ին Սուրմալու առևտրի կենտրոնում հերթական արտակարգ իրավիճակն է ստեղծվում, որտեղ լրագրողների պատրաստվածության, նոր փորձառության, խնդիրների, ոլորտի բացերի և այլնի մասին պատմում է «ՄեդիաՀաբ»-ի լրագրող Լիանա Սարգսյանը։
-Մինչ Սուրմալուի պայթյունն այլ արտակարգ իրավիճակ լուսաբանե՞լ էիք։
-Խոշոր արտակարգ իրավիճակ Սուրմալուն է եղել, բայց դրանից առաջ 2019 թվականին Ճապոնիայում մենք վերապատրաստում ենք անցել, ես որպես լրագրող Տոկիում եմ եղել, այնտեղ լրագրողների խմբով ուսումնասիրել ենք իրենց ԱԻՆ-ը, մյուս կառույցները, որոնք ծառայում են հանրությանը։ Այն ԱԻՆ-ի նախաձեռնությունն էր, այդ ժամանակ Հայաստանի Հանրապետություն օրաթերթում էի աշխատում։
-Ինչու՞ որոշվեց հենց Ձեզ ուղարկել դեպքի վայր, փորձ ունեի՞ք։
-Ես նաև պատերազմ եմ լուսաբանել ու բավական ճկուն եմ նման իրավիճակներում։ Հետո ուղիղ եթեր պահելը այդքան էլ հեշտ բան չէ, պետք է կարողանաս ճիշտ կողմնորոշվել զրուցակցի ընտրության, իրադարձության վայրում քեզ դրսևորելու հարցում։ Ամեն ինչ չէ, որ լրագրողը կարող է անել, և ամեն ոք չէ, որ պարտավոր է լրագրողի առաջ։ Այդ ժամանակ աշխատում էի Երկիր Մեդիայում, պայթյունի սկսված օրվանից մինչև վերջին օրը ես եմ լուսաբանել։
-Նախքան դեպքի վայր մեկնելն ի՞նչ տեղեկություններ ունեիք, պատկերացնու՞մ էինք՝ ինչ է կատարվում այնտեղ։
-Գիտեինք, որ խոշոր պայթյուն է եղել։
-Ուզու՞մ էիք գնալ, չառարկեցի՞ք։
-Չէ, ես նույնիսկ անհարմար հագուստով էի գնացել, առարկելու բան չկար, քանի որ աշխատանքն է այդպես ենթադրում։ Կիրակի էր, աշխատանքային օր չէր, ինքնակազմակերպվեցինք, արագ գնացինք ես և օպերատորը։
-Պաշտպանական միջոցներ չէ՞իք վերցրել։
-Ոչ։
-Հետագայում ասվե՞ց, որ պետք է դիմակներ կրել:
-Ասում էին դիմակներ կրեք, բայց չէին կրում, ու դա ես ԱԻՆ-ում էլ նշեցի, որ հասարակությունը պաշտպանված չէր։ Այդ թվում երբ օդն աղտոտվեց, օրեր շարունակ որևէ գերատեսչություն մարդկանց չէր հորդորում պատուհան փակել կամ պաշտպանվել։ Մենք ավելի շատ զբաղված էինք մարդկանց փնտրելով, ովքեր կորցրել էին ամեն ինչ, զոհեր ունեին, լուսաբանում էինք այն, ինչ ԱԻՆ-ն էր անում։ Այդ մասով պետք է մասնագիտացված կառույցը խոսեր։ Հետագայում, իհարկե, ուշ արձագանքեցին և մարդկանց ուշ իրազեկեցին։
-Հե՞շտ էր աշխատելն այնտեղ, ի՞նչ խնդիրների էիք բախվում։
-Հեշտ չէր, մի մարդ կար, լացում էր, կարծեմ կինն էր մահացել, չէին կարողանում գտնել, ու մենք որոշեցինք, որ իրեն չենք նկարում, հետո ես դա ասացի գործընկեր լրագրողներից մեկին, ով միկրոֆոնով մոտեցել էր, ու ինքը շատ բռնկուն մոտեցավ այդ հարցին: Մենք նման իրավիճակներում ադեկվատ լրագրողներով փորձում ենք ընդհանուր հայտարարի գալ, որ չենք ուզում ողբերգությամբ նյութն ավելի դիտարժան դարձնել։ Այդ իմաստով բավականին բարդ է, որովհետև թիրախը, որն ընտրվում է, հենց տուժած քաղաքացին է, այսինքն իր ընտանիքն է այնտեղ եղել, կինը փլատակների տակ է մնացել, ու հենց նա այն թիրախն է, որի հետ պետք է զրուցել, բայց երբ տեսնում ես, որ մարդը կորստի վիշտն է սգում, իրավիճակն ավելի է բարդանում։ Նույնը Պեմզաշենի սպանության մասին կարող եմ ասել. օրեր շարունակ գնացել եմ այնտեղ, իմ աչքի առաջ կանգնած է եղել ընտանիքի հայրը, բայց չեմ մոտեցել իրեն, որովհետև հասկացել եմ, որ ի վիճակի չէ խոսելու։
–Արտակարգ իրավիճակների ժամանակ միջազգային հումանիտար իրավունքով լրագրողների համար պաշտպանություն է նախատեսված, որը, սակայն, չի գործում, երբ լրագրողը մասնակցում է գործողություններին (օգնություն տուժածներին, զենքի կրում և այլն), այդ դեպքում նա կամավոր է համարվում։ Դուք ինչպե՞ս կվարվեիք, կօգնեի՞ք տուժածին, թե՞ կշարունակեիք լրագրողի Ձեր պարտականությունը։
-Ըստ իրավիճակի պետք է հասկանալ. երկրաշարժի դեպքում առաջին ցնցումից հետո պետք է կարողանաս արագ դուրս գալ, հասկանալ՝ երկրորդ ցնցումի ժամանակ որտեղ պետք է գտնվես, որ փլատակների տակ չմնաս։ Նույնը վթարի պարագայում, որից հետո կարող է պայթյուն լինել, պիտի հասկանաս՝ որքանով քո միջամտությունը կարող է կյանք փրկել։ Նույնը Սուրմալուի պայթյունի դեպքում. հարյուրավոր մարդիկ խառնվել էին փրկարարական աշխատանքներին, նույնիսկ բողոքում էին, որ տեխնիկա չի կիրառվում։ Տեխնիկայի կիրառման դեպքում հնարավոր էր, որ ողջ մնացած մարդուն սպանեին։ Եթե տեսնում եմ փոքրիկ վթար է, ու քաղաքացին օգնության կարիք ունի, բնականաբար պիտի օգնեմ, բայց երբ խոշոր վթար է, և հնարավոր է՝ պայթյուն տեղի ունենա, ու ես ինքս չկարողանամ դուրս գալ, առաջինը պիտի ահազանգեմ։
–Լրատվամիջոցների նկատմամբ խտրականություն նկատե՞լ եք։
-Իհարկե, ինքս եմ դրան բախվել։ Ուժային կառույցները գիտեն, որ ես դեպքի վայրում չեմ լինում, որպեսզի սադրեմ կամ ցույց տամ, ենթադրենք ԱԻՆ-ը լավ չի աշխատում, ես դեպքի վայրում եմ, որ ավելի պրոֆեսիոնալ ձևով ներկայացնեմ՝ ով ինչ է անում։ Հուրախություն ինձ, ես անարգել եղել եմ այնտեղ, որտեղ ուզել եմ, բայց ուզում եմ խոսել իմ մյուս գործընկերների մասին, որովհետև ինձ համար ավելի կարևոր է առհասարակ լրագրողական համայնքի նկատմամբ վերաբերմունքը։ Տիգրան Ավինյանը, երբ եկավ դեպքի վայր, որևէ լրագրողի թույլ չէին տվել մտնել ժապավենով պատված տարածք՝ բացի Հանրային Հեռուստաընկերության լրագրողից, իհարկե, հետո իմացա, որ նախնական պայմանավորվածություն էր եղել։ Ես զարտուղի ճանապարհներով էի միշտ մտնում, ու քանի որ ինքնավստահությունը գործի կեսն է, որոշ մարդկանց թվում էր՝ ինձ թույլ էին տվել։ Երբ գնացի, կանգնեցի Ավինյանի կողքն ու ես սկսեցի հարցեր տալ, խուճապահար տրամադրություն էր, փոխնախարարը հարցնում էր՝ դու ինչպես ես հայտնվել այստեղ։ Նման խտրական վերաբերմունք եղել է։
–Փորձե՞լ եք հետո հոգեբանական աջակցություն ստանալ։
-Ես քանի որ պատերազմ եմ լուսաբանել, բարոյական կողմն եմ տեսել այդ պատերազմի, ու հավատացեք ավելի ցնցումային էր ոչ թե արյունը, որը ես կարող էի տեսնել, այլ՝ մարդկանց փախուստը։ Իսկ հրդեհի մասով՝ չէ, քանի որ արդեն կոփված եմ, կարծում եմ։ Ես ինքս էլ եմ ինձ կոփել, տեսել եմ, օրինակ, թե մարդն ինչպես է իրեն կամրջից նետում, կանգնել եմ, որ տեսնեմ, այսինքն որպես լրագրող ես ինձ տարբեր իրավիճակներում կոփել եմ։
Քնարիկ Վարդանյան
4-րդ կուրս
