Մասնագիտության ճիշտ ընտրությունը՝ արդյունավետ կրթության գրավական

Կրթությունը սահմանվում է որպես անձի, հասարակության և պետության շահերից ելնող ուսուցման և դաստիարակության գործընթաց, որը նպատակաուղղված է գիտելիքները պահպանելու ու սերունդներին փոխանցելու համար: Կրթության մի շարք ձևեր կան՝  ֆորմալ, ոչ ֆորմալ, ինֆորմալ և այլն։ Դրանք  բոլորն էլ կարևոր են մասնա­գի­տացման համար, սակայն առաջնային դեր ունի, թերևս, ֆորմալ կրթությունը: Ըստ «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի՝ ֆորմալ կրթությունը հանրակրթական և մաս­նա­գի­տական կրթական հիմնական ծրագրերի որոշակի մակարդակ կամ ամբողջություն է, որն իրականացվում է համապատասխան ուսումնական հաստատության (հաստատու­թյունների) կողմից և հանգեցնում տվյալ մակարդակի որակավորման աստիճանի շնորհման և դիպլոմավորման:

Աշխատաշուկայում չի նվազում բուհն ավարտած մասնագետների պահանջարկը, բայց սա չի նշանակում, որ միայն բուհ ավարտելը երաշխիք է տվյալ մասնագետի՝ աշխատա­շուկայում իր տեղը գտնելու համար:

Մասնագիտական կողմնորոշման և ֆորմալ կրթության դերի մասին զրուցել ենք ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի դեկանի տեղակալ, հոգեբանական գիտություննների թեկնածու, դոցենտ Անահիտ Սահակյանի հետ: Ահա թե ինչ ասաց հարգարժան դասախոսը:

-Մասնագիտության ընտրությունը կյանքի ամենապատասխանատու քայլերից մեկն է։ Դրանով է պայմանավորված մարդու հետագա մասնագիտական կյանքի հաջողությունը, աշխատավայրում  լիարժեքության, բավարարվածության և ներդաշնակության զգացումը։     Սխալ կլինի մտածել, որ այն սկսվում և տեղի է ունենում ավարտական դասարանում։ Դեռ վաղ տարիքից յուրաքանչյուր երեխա երազանք է ունենում՝ կապված այս կամ այն մասնա­գիտության հետ: Նույնիսկ յոթ տարեկան երեխան կարող է բարձրաձայնել իր երազանքի մասին և պատճառաբանել այն. «Ես ուզում եմ բժիշկ դառնալ, որ մամայիս գլխացավը բուժեմ» և այլն: Դեռահասության փուլում երեխան, կարծես թե, ավելի շատ իր համար էտալոնային կերպարով պայմանավորված է սկսում մասնագիտություններ   սիրել և երազել դրանց մասին, բայց դրանք հաճախակի փոփոխության  են ենթարկվում: Արդեն ավագ դպրո­ցական տարիքում մասնագիտության ընտրության ռոմանտիկ երազանքները  դառնում են ավելի որոշակի։ Իսկ գիտակցված և արդյունավետ որոշում կայացնելու համար նրան անհրաժեշտ է համակարգված տեղեկատվություն՝ մասնագիտությունների, աշխատաշու­կայի առկա իրավիճակի և զարգացման միտումների, կրթական համակարգի ընձեռող հնա­րավորությունների, սեփական անձի առանձնահատկությունների և հակումների  վերա­բերյալ։ Հետևաբար,  որքան  հստակ, մատչելի և համապարփակ իրազեկված լինի աշա­կերտը, այնքան ավելի ճիշտ և համարժեք  կլինի  մասնագիտության ընտրությունը: 

Աշխատանքի հոգեբանության ճանաչված հոգեբան Կլիմովն առաջարկել է  մասնա­գի­տու­թյան ընտրության  վերաբերյալ բանաձև. «Ուզում եմ, կարող եմ, պետք է»: «Ուզում եմ»-ը բնո­րոշ է վաղ տարիքին: Օրինակ` «Ուզում եմ որևէ մասնագետ դառնալ», բայց որքանով է այն համապատասխանում իր ընդունակություններին, անձնային առանձնահատ­կու­թյուն­նե­րին, դեռևս պարզ չէ: Դա հասկանալու համար երեխային օգնություն է անհրաժեշտ՝ դաս­ղեկի, ուսուցիչի, ծնողի կողմից, որպեսզի նա բացահայտի, ճանաչի իրեն, իր հետաքրքրու­թյուն­ներն ու առանձնահատկությունները, մասնավորապես, որոնք անհրաժեշտ են տվյալ մաս­նագիտությանը: Ամենացայտուն օրինակներից է այն, որ մարդ ուզում է մանկաբույժ դառ­նալ, բայց չի սիրում երեխաներին: Կարո՞ղ ենք համարել, որ սա արդյունավետ որոշում չէ: Կամ՝ եթե մարդը չափազանց զգայունակ է հիգիենայի նկատմամբ, կարո՞ղ է արդյոք դառնալ ատամնաբույժ: Կամ՝ Նոբելյան մրցանակի կրկնակի դափնեկիր Մարիա Կյուրիի մասին  կարդացել է, հիացել այդ կին-գիտնականի համառությամբ, աշխատասիրությամբ և ուզում է դառնալ աշխարհահռչակ գիտնական ֆիզիկայի կամ քիմիայի ոլորտում, բայց այդ առար­կաներից բավարար գիտելիքներ չունի դպրոցում: Ահա այսպիսի հետաքրքրություն­ներն ու կարո­ղությունները բացահայտվում են, հետո ուսումնասիրվում է աշխատաշուկան՝ պարզե­լու այդ մասնագիտության պահանջարկը կա՞, թե՞ չկա, որովհետև կարող է  այնպիսի մասնագիտություն է ընտրում, որ ավարտելուց հետո, պարզվում է, Հայաստանի աշխատա­շուկայում դրա պահանջարկը չկա: Այսինքն՝ «պետք է»-ն նույնպես բանաձև շղթայի կարևոր օղակներից է։ Հետևաբար, ֆորմալ կրթություն ստանալու համար հոգեբան Կլիմովի՝ մասնա­գիտության ընտրության  վերաբերյալ բանաձևը հիմք է դառնում: Ցավոք, ավագ դասա­րանների աշակերտների շրջանում իրականացված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մասնագիտությունը ընտրում են ըստ այն առարկաների, որոնցից  երեխան կարողանում է ստանալ բարձր գնահատական: Բանաձևն այստեղ արդեն խախտվում է, և դպրոցի շրջանավարտը ֆորմալ կրթության ընտրության պարագայում ընդունվում է բուհ՝ հաշվի չառենելով իր իրական ցանկությունը, իսկ հետագայում պարզվում է, որ ինքը չի սիրում այդ մասնագիտությունը: Այստեղ արդեն լուրջ խնդիր է առաջանում բուհն ավարտելուց հետո իր մասնագիտությամբ աշխատելու, իր մասնագիտությամբ շուկայում տեղ գտնելու և մասնա­գի­տական առաջընթաց ունենալու: Բուհը ֆորմալ կրթություն ապահովելու խնդիր չունի: Այն ունի հաստատված (թե ՛ ամբիոնի, թե ՛ ֆակուլտետի գիտխորհրդի և թե՛ նախարարության կող­­մից) կրթական ծրագիր: Ուստի այստեղ վատ ծրագիր լինել չի կարող: Այս կամ այն ուղղվածությամբ մասնագետների պատրաստման առումով փոքրիկ թերություններ կարող է ունե­նալ տվյալ բուհը, բայց ֆորմալության առումով նա խնդիր չունի: Բանաձևը խախտ­վում է նաև, երբ որևէ առարկայի վատ դասավանդման կամ ուսուցիչների պակասի հետևանքով տվյալ առարկայի ուսուցումը թերի է մնում, և աշակերտը չի կարողանում հաղթահարել ըն­դու­նելության քննությունը այդ առարկայից` առանց կրկնուսույցի մոտ հավելյալ պարապ­մունքների հաճախելու: 

Թեմայի շուրջ զրուցել եմ նաև մասնագիտական ընտրությունը վաղուց կատարած և բուհն ավար­­տելու շեմին կանգնած, ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսա­նո­ղուհի Լիլիթ Հովհաննիսյանի հետ: Նա ներկայացրեց իր տեսա­կետը կրթության դերի, մենթորի և ուսուցչի դասավանդման մեթոդների տարբերությունների վերա­բերյալ, պատմեց իր անձնական փորձի մասին:

-Դպրոց հաճախելուն զուգահեռ ես հաճախել եմ տարբեր սեմինարների, որովհետև ինձ ավելի շատ էր ձգում այդ միջավայրը, ավելի ակտիվ գործունեությունը: Մենթորի, սեմինա­րավարի և սեմինարի մասնակիցների հետ շփումը ավելի ընկերական էր, և մեր կարծիքը ավելի էր կարևորվում այդ տիրույթում: Այդտեղ մենք ավելի անկաշկանդ էինք մեզ զգում, դուրս էինք գալիս դպրոցի կարծրացած միջավայրից` գրատախտակի մոտ կանգնել և ուսուցչի հետ շփվել: Այդուհանդերձ, կարծում եմ՝ դպրոցի այդ միջավայրը պետք է պահ­պանվի, որովհետև դա մեր մենթալիտետի մեջ է: Մենթորի և ուսուցչի դասավանդման մե­թոդ­ների, սկզբունք­ների միջև շատ տարբերություններ եմ նկատել: Օրինակ՝ երբ պետք էր ստու­­գել գիտելիքի յուրացման աստիճանը, մենթորը խմբային աշխատանք էր հանձնա­րա­րում և հասկանում՝ ստացե՞լ ենք մենք այդ գիտելիքը, թե՞ ոչ: Իսկ դպրոցում այդ «ստուգումն» իրա­կանացվում էր պարբերաբար դաս պատասխանելու միջոցով: Մի քանի անգամ մասնակ­ցել եմ Էրազմուս+ ծրագրին ոչ ֆորմալ կրթության ձևաչափով: Ծրագրի շրջանակում դասըն­թացները անցել են ընկերական միջավայրում, հանձնա­րարությունները կատարել ենք խմբային եղանակով, ինչի շնորհիվ մենք մեզ զգում էինք անկաշկանդ: Լեզվին չտիրա­պետելու դեպքում բոլորը փորձում էին օգնել` ծիծաղելու փոխարեն: Եվ այդ միջավայրն ինձ այնքան էր ձգում, որ նույնիսկ գրավոր դիմել էի դպրոցի տնօրենին, որ վերջին ժամերին բացակայեմ և կարո­ղանամ մասնակցել սեմինարներին: Կարծում եմ, որ ցանկացած ուսա­նող մինչև բուհ ընդունվելը բոլորովին այլ պատկերացումներ ունի բուհի մասին և, եթե նախապես տեղեկացված չէ բուհական կրթության, միջավայրի մասին, ընդունվելուց հետո երբեմն կարող է սթրեսի ենթարկվել: Այդ ամենը հաշվի առնելով՝ կազմակերպվում են ավագ դպրոցի աշակերտների այցեր բուհեր, որտեղ նրանք ծանոթանում են դասապրոցեսին, և հակառակը՝ բուհի աշխատակիցները ևս այցելում են դպրոցներ և ներկայացնում իրենց բուհը: Ես արդեն 4-րդ կուրսում եմ և բուհական կրթության,  ստացած գիտելիքի առումով գոհ եմ, չնայած կուզենայի, որ կրկնությունից խուսափելու համար հենց առաջին կուրսից անցնեինք միայն խորացված մասնագիտական առարկաներ:

Մասնագի­տական կողմնորոշման, բարձրագույն կրթության կարևորության, ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթության առանձնահատկությունների մասին իր պատկերացումները ներկա­յացրեց նաև մայրաքաղաքի թիվ 182 ավագ դպրոցի 12-րդ դասարանի աշակերտուհի Նազելի Մուխաելյանը:

-Բարձրագույն կրթությունը մեծ կարևորություն ունի ինձ համար, քանի որ ըստ իս՝ այն ոչ միայն տալիս է գիտելիք, այլև դաստիարակում է, ձևավորում մտածելակերպ, աշխար­հայացք, նոր հետաքրքրություներ և ինչ-որ բանի ձգտման պատճառ դառնում: Իմ կարծիքով՝ ֆորմալ կրթությունը մեզ տալիս է գիտելիքներ տարբեր ոլորտներից՝ մաթե­մա­տիկայից, ֆիզի­կայից,  գրականությունից և այլն, իսկ ոչ ֆորմալ կրթությունը մեզ հմտաց­նում է մի՝ որո­շակի ուղղությամբ։ Եվ ամենաշատը, որ կսովորենք ոչ ֆորմալ կրթության շնորհիվ, դա տվյալ ոլորտն է, որ ընտրել ենք, և դրա հետ կապակցված այլ ոլորտներից որո­շակի գիտե­լիքներ: 13 տարեկանից տիրապետում եմ օտար լեզուներից անգլերենին ու ռուսե­րենին: Եվ քանի որ դժվարանում եմ կողմնորոշվել, թե ինչ ուղղությամբ եմ շարունակելու կրթությունս, որոշեցի գնալ այն ճանապարհով, որին բավականաչափ տիրապետում եմ: Նաև երգում եմ, և ապագայում ինձ պատկերացնում եմ մեծ բեմերում, սակայն երգի ասպարեզում դեռևս սիրողական մակարդակում եմ, այդ իսկ պատճառով կոնսերվատորիա չեմ դիմում: Այդուհանդերձ, կարևորելով բարձրագույն կրթություն ստանալը՝ որոշեցի, որ պետք է ընդունվեմ համալսա­րան: Լեզուներին տիրապետելը, կարծում եմ, բոլորին է պետք, անկախ նրանից՝ մարդ լեզվաբա՞ն է, թե՞ այլ մասնագետ, և այս որոշումս կօգնի ավելի խորացնել գիտելիքներս:

Ռուբինա Բրուտյան

4-րդ կուրս