Բեմ է բարձրանում մի վանական` ոտքից գլուխ սև հագած: Գրպանից հանում է փայտյա շվին ու սկսում նվագել: Դահլիճն ապշած ունկնդրում է ազնիվ գործիքի մեղմահնչյուններն ու երաժշտությունն ավարտվելուն պես հոտնկայս ծափահարում: Սա այն պատանին էր, որ ծնվեց 1869 թվին՝ Քյոթահիայի խուլ փողոցներից մեկում:
Նա քաշեց աթոռն ու բարկացած բացականչեց.
-Ինչ է, նորի՞ց:
-Ի՞նչը նորից, վարդապե՛տ:
-Դու է՞լ ես ինձ ներկայացնում սև զգեստով տղամարդու կերպարով, այնպես, ասես հոգով էլ էի սևազգեստ: Չէ՞ որ ես վանական էի, ուրիշ ի՞նչ զգեստով պիտի լինեի:
-Բայց քո նկարներին նայելիս էլ առաջին տպավորությունը լուրջ ու խորհրդավոր է: Իսկ ինչպիսի՞ն էիր դու իրականում:
-Ես շատ եմ սիրել լուսանկարվել, բայց ես ապրում էի 20-րդ դարում: Ի՞նչ տեսք պիտի ունենար վանականը. լուրջ ու խորհրդավոր: Ժամանակներն էին այդպիսին հասկանո՞ւմ ես…
-Այդ դեպքում ներկայացրու ինքդ քեզ այնպիսին, ինչպիսին իրականում եղել է Կոմիտասը, նույն ինքը`Սողոմոն Սողոմոնյանը:
-Լավ տարբերակ է: Ժամանակն է կոտրել կարծրատիպերը: Ես իմ կյանքը բաժանում եմ ապրած ու չապրած տարիների: Ծնվել եմ աղքատիկ մի ընտանիքում: Մեկ տարեկան էլ չկայի, երբ մահացավ մայրս: Հայրս ինձ հետ մնաց ևս տասնմեկ տարի: Ամեն ինչ սկսվեց այն ժամանակ, երբ Գևորգ վարդապետը ինձ իր հետ տարավ Էջմիածին: Այդ օրվանից ես կապվեցի երաժշտությանը, և դրանք համարում եմ իմ ապրած տարիները…
-Ինչպիսի՞ն էիր բնավորությամբ:
– Ես աշխույժ ու աշխատասեր էի: Սիրում էի աշխատել երկար, ու դա ինձ հաճույք էր պատճառում: Սիրում էի կատակներ անել, միգուցե չափից շատ կատակասեր էի:
-Ո՞րն էր քո առաջին ձեռքբերումը:
-Առաջին ձեռքբերումը պատանի հասակում սեփական լեզուն սովորելն ու տիրապետելն էր: Հավատացեք`լեզուն հզոր գործիք է: Այն ցույց է տալիս քո ժողովրդին բնորոշ գծերը… Այն չպետք է աղավաղել…
Լռություն: Վերցրեց բաժակն ու մի կում ըմպելով՝ մի պահ մտածմունքների մեջ ընկավ:
-Ասում են`դու շատ լավ էիր երգում: Քեզ նույնիսկ առաջարկել են երգել գերմանական երգչախմբում, իսկ դու մերժել ես:
-Այո՛, ես լավ էի երգում: Երբ եղավ այդ առաջարկը, ես արդեն նվիրվել էի խազերի հավաքագրմանն ու կատարելագործմանը: Ես չընդունեցի, քանզի կարծում էի, որ երաժշտություն մշակելով ավելի կօգնեմ ազգիս, քան երգելով: Հասկանո՞ւմ ես, երգում ես` առաջին հերթին ինքդ քեզ հաճույք պատճառելով: Երգելն իմ անձնական երջանկությունն էր, իսկ հայկական երաժշտության մշակումը` ազգի երջանկությունը:
-Կոմիտասը հայ դասական երաժշտության հիմնադիրն է: Միգուցե ավելի պարզ բացատրես` հասկանալու համար այն ահռելի գործի նշանակությունն, ինչ դու արեցիր:
-Ես ընդամենը առանձնացրի մուսուլմանական երգերի հնչողությունը մերինից: Մերը թեթև է, լի խաղիկներով, պարզ ու պարզության հետ մեկտեղ՝ անչափ գեղեցիկ:
-Կարելի է ասել` երաժշտության միջոցով դու մեզ համար արեցիր այն, ինչ արել էր Մաշտոցը դարեր առաջ…
Նա ժպտաց ու դատարկեց բաժակի տարողությունը…
-Կարելի է ասել,- շարունակեցի ես,-որ դու ևս մեկ անգամ կանխեցիր մեր ձուլումը այլոց հետ:
Տիրեց խոր լռություն:
-Բայց ես ոչինչ չկարողացա անել միլիոնավոր հայերին ոչնչացումից փրկելու համար: Գրքերում գրված է, որ ես չդիմացա ջարդերի տեսարաններին ու խելագարվեցի: Ոչ, ես դիմացա ջարդերին, ես չդիմացա նրան, որ ոչինչ չարեցի… ու խելագարվեցի… Իսկ ես կարող էի ինչ-որ բան անել…
Քիչ լռությունից հետո շարունակեց.
-Ես իմ կյանքը բաժանում եմ ապրած ու չապրած տարիների: Ու ապրած եմ համարում այն տարիները, որոնց միջոցով կարողացել եմ օգուտ տալ իմ ազգին, հիշվել սերնդեսերունդ, գնահատվել դարերով, իսկ չապրած տարիները կարելի է և չհիշել: Եվ, որպես խորհուրդ անցյալ դարի մի ուրվականից, երբեք մի մոռացեք ու մի աղավաղեք այն, ինչ ստեղծվել է ձեզնից առաջ` լինի լեզու, երաժշտություն, թե գրականություն: Առանց դրանց մենք ոչինչ ենք…
Մարի Արշակյան
2-րդ կուրս
